Идеология

Идеология (гр. idea – ұғым, елес  logos – сөз, ілім, ғылым) – пәні идеялардың пайда болуы және өзгеруі, олардың жеке әлеуметтік топтардың, таптардың, сословиелердің (жіктердің) өміріне ықпалы болатын ғылымды белгілеу үшін ХVІІІ ғ. аяғы – ХІХғ. басындағы француз ойшылы (философы) және қоғам қайраткері Антуан Дестют де Траси ғылыми және философиялық айналымға енгізген ұғым («Идеология элементтері», 1800-1815, Париж). Оның және жақтастарының пікірінше, идеология мазмұны бойынша кез келген басқа ғылымнан, мысалы механикадан, зоологиядан, өзгешеленбеуі керек. Бірақ әлеуметтік танымда интегративтік, біріктіру ролі бойынша олардан асып түсіп, ол философияны ғылымдар ханымының (королева) орнынан ығыстырып шығаруы керек.

Өзінің пайда болған кезінен бастап «иделогоия» ұғымы ондаған әртүрлі мағыналар алды, сан алуан, кейде бір-бірін өзара жоққа шығаратын құбылыстарды сипаттауға қолданыла бастады. Идеология тарихын зерттеуші Иглетон оның 40-қа жақын дефеницияларын, норвегиялық зерттеуші А. Нэсс бұл ұғымның 30-дан артық анықтамаларын келтіреді, ал поляк ғалымы Е. Вятр идеологияның дефеницияларын көп деңгейлі типологиялауын ұсынады.

Идеология феноменіне толып жатқан анықтамалар берудің басты негізі оның ғылым ұғымымен өзара қатынасы болып табылады. Бұл ретте идеологияны бұрмаланған, жалған, ақиқатты емес сана ретінде және идеологияны ғылым ретінде сипаттайтын қарама-қарсы көзқарастар бар. Осыған байланысты идеологияны гносеологиялық және онтологиялық тұрғыдан қарастыру орын алды. Бірінші жағдайда идеологияның және ғылымның ара қатысы, идеологиялық концепциялардың ақиқаттылығы немесе жалғандығы орталық проблема болып қойылады, ал екінші, онтологиялық позицияда идеология көбінесе «ақиқаттылығы» немесе «жалғандығылығына» тәуелсіз (байланыссыз) бар әлеуметтік-саяси қатынастардың не апологеты (мадақтаушы), не олардың оппоненты (қарсыласы) болып іс-әрекет жасайтын ұйымдастырушы материалдық күш ретінде қарастырылады. Сондықтан кейде идеологияның маңызын, рөлін төмендету (деидеологизация) немесе оны күшейту (реидеологизация) кездеседі.

Марксизм шеңберінде де идеологияға көзқарас бір текті, бір келкі болған жоқ. Оның негізін қалаушылар К. Маркс және Ф. Энгельс идеологияны үстем таптардың «бүкіл қоғамның мүддесі» етіп көрсетуге тырысатын «таптық мүддесінен» туған бұрмаланған, «жалған сана» деп түсінді. Г.В. Плеханов (Ресей), Ф. Меринг, Р. Люксембург (Германия) және т.б. марксизмді ғылым ретінде және сонымен бірге пролетариаттың идеологиясы ретінде қарастырды. Осы көзқарасты ең дәйекті түрде В.И. Ленин ұстанды, ол ғылыми идеология концепциясын дамытты.

Батыстық марксистік емес философияда да идеологияға байланысты эволюцияны байқауға болады. А. де Трасиден басталған гносеологиялық аспект неокантшылдар Г. Виндельбанд пен П.Риккертке, одан әрі «білім социологиясының» негізін қалаушы М. Шелерге дейін жалғасты. Ал онтологиялық аспект М. Вебер, Т. Вебленде анық білінсе, идеологияның теориясының синтезін К. Маннгеймде көреміз (Қараңыз: «Иделогия және утопия»). Ол осы жұмысында екеуін де (аспектілерді) диалектикалық түрде біріктіруге тырысты.

Гнесеологиялық және онтологиялық идеологизмнің ренессансы (жаңғыруы) ХХ ғ. екінші жартысында деидологизация мен реидеологизация концепцияларында көрініс тапты. Оның жаңғырығы ретінде 80-90-жылдары көтерілген «Идеология жоғалсын!» және оған қарама-қарсы 80-жылдардың ортасынан осы уақытқа дейін жалғасып жатқан «Жаңа идеология жасасын!» деген тезистерді айтуға болады.